Ex Contingentia at Potensyal

EX CONTINGENTIA AT POTENSYAL
Hango sa Nota sa Klase ni Fr. Roque J. Ferriols, S.J.
Jeremy S. Eliab, 1995
Dibisyon ng Pilosopiya
Pamantasan ng Ateneo de Davao

Namumulatan natin na ang ating pagiging tao ay tigib sa kaligayahan, tigib rin sa pagkadapa. Maraming beses tayong nagtagumpay at magtatagumpay, maraming beses rin tayong nabigo at mabibigo. Ngunit laging nanatili ang ating potensyal. Laging kasama ng tao ang kanyang kakayahan na sumaibayo at lampasan ang kanyang sarili, ngunit isang paglampas na hindi iniiwan ang sarili, kundi laging kasama ang sarili. Potensyal: isang lumang kataga na nagpapahiwatig ng binhi ng nakatagong kakayahan na minsan pinapatulog ng tao. Maaaring gisingin, pangatawanan. Kapag pinapatubo, dinidiligan at patuloy na inaalagaan sa daloy na panahon, maaring maging isang kahanga-hangang paghakbang tao, ng buong sangkatauhan, sa paglalakbay sa buhay.

Sana wala . . . pero meron¹

Habang naglalakad ako minsan sa likod ng seminaryo, may maliit na gubat doon na puno ng samu't saring klase ng tanim at insekto. Biglang may napagmasdan akong isang kakaibang kulisap na hindi ko pa nakita sa lahat ng aking paglalakad sa bahaging iyon, ibang iba sa mga ipis, langaw, kuto, at mga langgam. Parang patpat na mahaba sa malayo. Ang bagal kung lumakad, berde ang kulay ng buong katawan. Ginising ng mahiwagang kulisap na ito ang aking pagtataka sapagkat hindi nasanay ang aking mga mata at pag-uunawa sa ganoong uri ng insekto. Ngayon lang ako nakakita ng insektong ito. Ginigising ang aking kakayahang magtaka at magtanong. Ano kaya ito?

Posibleng ang dahilan kung bakit nawawala ang pagkamahiwaga at pagkailangang pagtakhan ng mga nagmemeron sa mundong ito ay dahil nasasanay na ang pag-uunawa ng tao na kinakasagupa niya araw-araw ang mga bagay, at nagiging pangkaraniwan na lamang. Nawawala sa iba't ibang antas ang pagtataka at mapagkilatis na pag-uunawa ng tao at nakaligtaan na niyang damhin ang pagkamahiwaga at pagkabukod-tangi kahit ng mga pangkaraniwang nagmemeron tulad ng bato, bulaklak, tanim, kapuwa, kaibigan, pag-ibig. Madalas kung meron nang pangalan at nakasulat na sa diksiyunaryo ay para bagang alam na ng tao ang lahat.

Itong "patpat" na insekto ang nagpabighani sa aking sarili, ginising ang katutubong pagtataka sa akin. Nagtatanong ako. Anong hayop ito? Nangangain kayo ito ng ipil-ipil? O ito ba ang kumain sa aming mga halaman sa likod ng bahay? Nangangagat ba ito kapag hinawakan? Alam na kaya ito ng mga siyentista? Meron na ba itong siyentipikong pangalan? Baka. Ngunit merong isang tanong na siyang ugat ng mga tanong: Bakit meron, sana wala. Hindi ito sumulpot dito sa kanyang sariling poder lamang. Kung siya lamang, walang wala sana itong insektong ito. Kung siya lamang maiwan sa kanyang sarili, hindi niya kayang magmeron siya. Hindi niya kayang likhain ang mga komplikadong galaw ng mga sidhay² na nasa kanyang katawan, ni hindi siya mulat sa nangyayari sa kanyang katawan, sa kanyang sarili, sa nakakapaligid sa kanya. Ngunit buhay na buhay, totoong totoo na merong hayop sa aking harapan na gumagalaw at nagpapabighani sa akin.

Humantong ang pagmumuni sa isang pag-amin at pagtanggap na merong nagpameron sa insektong ito, at patuloy na nagpapameron sa kanya sa bawat sandali. At sabay sa pagmumulat na merong patuloy na nagpapameron, namumulatan rin ang pag-uunawa na may nakikitang kahulugan, kahit hindi sapat ngunit nakakagat pa rin sa katotohanan.

Bakit kaya meron, sana wala? Para ano pa? Ano ang dahilan kung bakit meron? Ano ngayon ang kahulugan nito, ang kahulugan ng presensya nito? Maaring may hula ka. At sabay totoo ring hula, ayon sa matinong pag-uunawa. Abot-kaya ng tao. Ngunit kahit hula lamang, tunay pa ring may dahilan at may tunay na kahulugan kung bakit meron ito. Ngayon, nasa antas ako ng pagtatanong na naghahagilap sa kahulugan ng kuwan na ito. Ngunit isang paghahagilap sa mailap, at hindi basta-basta mahuli-huling kahulugan. May naaninagan akong kahulugan, tumatalab rin sa aking pag-uunawa ang mismong kuwan na ito, meron akong nababakasan at natatanggap na kahulugan, pero, sabay hindi ko rin lubusang maunawaan.

Totoo na tumatalab ang aking pag-uunawa sa aking inuunawa, ngunit isang pagtalab na sabay alanganin. Ngunit tunay at totoo pa rin ang kahulugan na binababaran ng aking pag-uunawa, tinatablan, kinikilatis, niyayaman at inaangkin. . Natatauhan ako na pati ang aking pag-uunawa ay may hangganan rin sa paghahanap ng kahulugan. Mula sa malayo nararanasan ko na may isang pagkatiyak na merong tunay na kahulugan ito, ang mga iyon, at lahat lahat sa aking paligid. Kaya patuloy akong nagsisikap na unawain, hanapin ang kanilang kahulugan . . . maaring lumalayo o lumalapit ako sa tunay na kahulugan. Meron akong nasusulyapang kahulugan, kahit hindi ito ang buong kahulugan, tunay pa ring kahulugan, tunay pa ring kaalaman na dapat pagyamanin. Meron nga akong natuklasan sa meron, ngunit ang aking natuklasan ay tanong pa rin, bukal ng hindi matapos-tapos na pagtatanong at pagtataka.

Kaya humahantong tayo sa isang metapisikong paninindigan: kailangan na may tunay na kahulugan, may "dapat" na kahulugan at dahilan kung bakit nagmemeron ito o ang mga iyon, sa halip na "sana wala". Ang pagkakailangan ay hindi isang pagpipilit kundi isang mapagkumbabang pag-amin na may tunay na kahulugan, kahit ang nakikita ng tao ay aninag lamang ng tunay na kahulugan, ng "dapat" dahilan. Na sana walang insektong "patpat" sa gubat, pero meron. Ngayon, halimbawa, naglalakad ako sa kapaligiran ng Ateneo at ang karaniwang kong nakikita ay iyong mag-aaral, mga guro, gusali, kaktus, atbp. Hindi na natin tatanungin kung bakit walang insektong patpat dito. At bakit kailangang merong insekto? Pero ang pagiging `andodoon ng insekto ay napakahiwaga na maaring tanungin: bakit nandirito ito, sana wala. Bakit meron ito sa gubat, bakit merong gubat, bakit merong gubat sa malaking pinapaligiran ng tubig, bakit merong mga isla na pinapapaligiran ng tubig sa sanglibutan, bakit merong sanglibutan sa loob ng isang galaksi, bakit may galaksi sa loob ng sangkalawakan. . . . ? May dahilan, at may sapat na dahilan at kahulugan, ngunit laging nag-aapuhap ang tao sapagkat hindi sapat lagi ang kanyang pinakamabuting alam.³ At ang pagkakailangang merong nakakaalam nitong lahat, ang "Kuwan" na iyon ay nararanasan bilang makapangyarihan at nakabitin sa kanya ang lahat na nagmemeron.

Nakabitin ang ating buong pagmemeron at ang buong kahulugan nito sa Kanya. Kaya ang mga nagmemerong may hangganan at limitado sa mundong ito, tatawagin nating contingens (Latin, na ibig sabihin "nakabitin sa"). Sa isang pinakapayak na talinhaga maaring maaninagan ang ibig sabihin ng salitang contingens sa mga halimbawang ito: mainit ang bato sa aking bintana, ang init nito ay nakabitin sa araw na sumisinag sa bato. Kung wala ang init, wala sa poder ng bato ang maging mainit. May hindi-bato, lampas sa bato, na nagpapainit sa bato. Ngunit itong talinhaga na ito ay hindi pa rin sapat.

O ayon sa salita ng makata: "maghapong umaagos mula sa iyong kamay, parang alikabok na naaanod sa iyong sinag na makapangyarihan". Nakikita lamang ng ating mga mata ang alikabok sa pamamagitan ng sinag ng araw, parang nakabitin sa sinag ng araw ang pagmemeron ng alikabok. Ngunit hindi pa rin sapat ang talinhaga, sapagkat ang mismong Meron, lampas sa lahat na halimbawa at talinhaga, ngunit maaring makakatulong sa ating nag-aapuhap na pag-uunawa. Bakit hindi sapat? Sapagkat lahat na talinhaga, lahat ng bagay na ginagawang panturo ay mga panturo lamang. At kung tutuusin, nilikha niya ang mga panturo na ito, kaya kulang pa rin upang ihambing sa kanyang kadakilaan ang kahit na anumang paghahambing. Sa kabilang banda, mahalaga at kailangan pa ring gumamit ng mga talinhaga at panturo upang kahimanwari ay tumalab ang pag-uunawa ng tao sa kanyang kadakilaan.

Karupukan: Pagkamaaring hindi Magmeron

Sa ating pagharap sa daigdig na ating ginagalawan, nararanasan natin ang meron. Isang katipunan ng lahat lahat, na para bagang isang nandiriyan na may pagkakailangang tanungin at pagtakhan: sana wala, ngunit ang katakataka ay meron. Sana walang daigdig, ngunit meron, nagmemeron, nagpapaunawa, nagpapatuklas, nagpapakita. Kahit na ano man ang ating nahahagilap at nararanasan, laging contingens, laging nakabitin, sapagkat sana wala, wala sa kanyang poder na magmeron siya kung siya lamang. Nararanasan natin ang karupukan ng bawat isang nagmemeron: sana wala, maaring wala sana. Wala sa kanyang poder ang magmeron. Pero meron. Kaya may nagpapameron sa kanya. At sa bawat sandali ng kanyang pagmemeron, naroon pa rin ang posibilidad na hindi magmeron, naroroon lagi ang posibilidad na maglaho, naroroon lagi ang kanyang pagkamarupok. Kaya sa bawat sandali may nagbibiyaya sa kanya upang manatili siyang meron, pinapatatag, binubuo, hinihilom, sa gitna ng kanyang karupukan.

Sa ating pagtatanong, merong dahilan at sapat na kahulugan kung bakit meron at hindi wala. Merong nakakaunawa kung bakit ito ito at iyon iyon, meron ito at meron iyon. Hindi maaring sabihing purong aksidente at purong tsamba lamang ang mga nangyari, at nangyayari: sumikat ang araw kaninang umaga, bumaha sa amin, nahulog ang buko mula sa punong niyog, nag-aaral kami ng Pilosopiya ng Relihiyon, nag-aaral ako sa Ateneo, ipinanganak ako ni Nanay, kaibigan ko si Bedette, nakikipagkapuwa tao ako . . . . Kahit para bagang tsamba o aksidente minsan ang nararanasan ng tao, meron pa ring dahilan, kahulugan, alam-di-alam. Nag-aapuhap ang tao, laging naghahanap at may natutuklasan rin siyang liwanag, may nakikita rin siyang dahilan at kahulugan, sabay mulat na hindi pa ito lahat, "baka", "hula", ito nga pero bahagi lamang ng kabuoan.

Bumalik tayo sa ating mahiwagang insekto. Nasa isang kalagayan tayo na naghahanap kung bakit meron insekto dito. Ang hinahanap natin ay hindi kung bakit dito at hindi doon, kundi bakit meron. At kung maiwan lamang sa kanyang sarili, hindi kaya ng insekto, na "maging" insekto siya kung siya lamang. At hindi alam ng insekto na meron siya, at wala sa kanya ang dahilan kung bakit siya "magiging" o "naging" insekto, o dahilan kung bakit hindi siya "maging" insekto.

Sa atin mismong karanasan, nakakasagupa tayo ng kapuwa tao, pati na rin ang ating sarili. Meron kapuwa tao, meron sarili. Sana wala. Pero meron. Kung maiwan lamang siya sa kanyang sarili, sana wala, sapagkat hindi niya kaya na magmeron sa kanyang sarili. Kung ako lamang maiwan sa aking sarili ay sana wala ako. Meron Siya kaya meron ako, ikaw, meron tayong lahat. Nakabitin ang ating pamemeron sa kanyang biyaya at kapangyarihan.

Ang Walang Simula at Katapusang Nagmemeron

Hindi sapat sabihin na ang kahulugan ng isang nagmemeron dito sa mundong ito ay batay sa haba ng panahon ng kanyang pagmemeron. Hindi sinasabi ng isang geologo na, kung bakit merong ilog at bundok, matagal na ang mga ito kaya ganoon. O halimbawa ng isang tao, ang kahulugan ni X ay ito - mula sa panahong ito hanggang sa namatay siya. O sa isang insekto, bakit meron? sapagkat meron na iyan kahapon pa. O sasabihin pa natin, meron nang daigdig na hindi na maalaala ng tao kung kailan nagsimula. Ang tanong dito ay bakit meron at hindi ilang taon o haba ng panahon. Hindi nakabatay lamang sa daloy ng panahon ang kahulugan, ngunit sa mismong pagiging meron niya.

Kung magtatanong ang isang tao kung bakit merong tubig sa dagat, paano nagkaroon ng tubig, saan nanggaling ang tubig bago pa ito sumipot sa dagat, iyon ang buod ng tanong. O `di kaya sa siyentipikong pagmamasid, bakit meron tubig, bakit merong molekula, bakit meron atomo, o bakit meron elektrons o photons, sana wala. Hindi iyan tinatanong ng agham. Paano ito sumapit dito? Paano ito sumulpot, sumipot, dumating? Kailangan ang pagkilala na mapakumbaba na nakabitin ito sa isang lampas pa sa tubig, molekula o atomo, atbp. Contingentia: ang pagka-basta't-sumapit.

Tanda ng pagkamarupok kung nagsisimula at naglalaho ang isang nagmemeron. Kung titingnan natin ang mga nilalang na may buhay: kapuwa tao, pusa at aso, kamote at kalabasa -- lahat may buhay, ngunit sabay namamatay rin. Nalalanta ang mga dahon ng kamote, nanghihina at tumatanda ang pusa at aso. Lumilipas ang kanilang panahon -- at lalong lumilitaw ang karupukang tumatalab sa lahat na nagmemeron.

May mga naninindigan na kapag pinagmasdan ng tao ang ibang nagmemeron, tulad ng bato o tubig, apoy, hangin, mga mineral -- mga walang buhay, may simula at may katapusan ba sila? Ang buong sanglibutan nating yari sa bato, lava, buhangin, at mineral, saan galing ito. Kung sila lamang, sana wala. May simula ba ang ating galaksi? Sabi nga ni San Buenaventura, maaaring ang mundo natin ay walang simula at walang hangganan. Laging nandodoon, laging nagmemeron, laging gumagalaw. Patuloy ang pag-ikot nito sa bawat sandali tungo sa kawalang hangganan, tungo sa hindi matapos-tapos na pag-ikot. Ibig bang sabihin, na hindi contingens ang mundo sapagkat walang simula at walang hangganan? Hindi ito nakabitin sa kahit na anong kuwan, sapagkat nandodoon na? Basta nagmemeron lamang sa kanyang sarili?

Kung totoo mang walang simula at walang katapusan, contingens pa rin sapagkat nakabitin pa rin ang mundong umiikot ng walang hangganan sa lampas pa dito. Kung ang mundo lamang maiwan sa kanyang sarili, sana wala. Pero bakit merong mundong umiikot ng walang hanggan? Kailangang merong dahilan at kahulugan kung bakit merong mundong umiikot ng walang hanggan. Hindi mulat ang mundo kung bakit mundo siya. Kaya ang tanda rin ng karupukan kapag walang pagmumulat sa kahulugan. Tatalakayin ito sa mga susunod na bahagi.

Hindi aksidente at purong tsamba lamang na nagkaroon ng isang dambuhalang mundong maaring matitirhan ng mga may buhay. Kahit sabihin pang ang mundo ay patuloy na magmeron sa lahat ng panahon, ad infinitum, nanatili pa rin ang kanyang pagka-contingens sapagkat sana wala . . . . at ang kanyang paggalaw ay laging nasa panahon, lumilipas rin ang meron ng mundo.

Ang mga Nilikha at ang Maylikha

Tumutungo tayo ngayon sa isang pag-uunawa sa lahat na nilikha sa ating kapaligiran, na minsan nakakaligtaan nating makita ang katotohanang tumatalab sa bawat isang nagmemeron sa ating kapaligiran, mula sa katabi nating kapuwa at mga mahihiwagang mga bagay hanggang sa malayong mga bituin at galaksi. Nakikita ang pagkamarupok sa lahat na nagmemeron, mula sa napakapayak na mineral, tanim, hayup, hanggang sa pinakamasalimuot na tao. Ang mga may buhay (tao, tanim, hayup), isinisilang at namamatay, naglalaho. Ganoon rin sa mga walang buhay, kahit maaring walang simula at walang katapusan, ay may bahid pa rin ng pagkamarupok; kung sila lamang sana wala sila; at wala silang pag-uunawa tulad ng tao, walang pagmamalay, walang malay-sarili, at walang buhay. Mas matindi pa rin ang tao sa lahat na nagmemeron, sa lahat ng nilikha, sapagkat meron siyang pagmumulat, pag-uunawa na likas sa kanya. Ngunit sa kabila ng matinding pagmemeron ng tao, umiiral pa rin ang pagkamarupok niya, kung maiwan lamang siya sa kanyang sarili, sana walang wala siya.

Kaya nararanasan ng tao na ang bawat sandali ng kanyang pagmemeron ay isang biyaya, na patuloy na paglikha, paghubog, pagsasabuo sa kanyang marupok na pagmemeron na nasa bingit lagi ng kawalaan, na may pagkamaaring mawala. At kailangan ang mapakumbabang pag-amin na merong Meron na nagpapameron sa akin, at sa lahat, naglalang, lumilikha, humuhubog, sa pamamagitan ng kanyang mapagpalang kamay. Kaya, nakabitin sa Mismong Meron na ito ang lahat na nagmemeron. Ibinabahagi (participatio) niya ang kanyang meron sa lahat ayon sa nababagay (proportio).⁴

Magpatulong tayo sa talinhaga ng apoy sa kandila at liwanag mula sa apoy. Nakabitin sa apoy ang liwanag, palibhasa nagliliwanag ang apoy. Ngunit hindi nakabitin ang apoy sa liwanag, sabay likas sa apoy na laging nagliliwanag. Samakatuwid, nilikha ng apoy ang liwanag, nakabitin sa apoy ang liwanag. Ngunit hindi maaring hindi magliwanag ang apoy. Iba pa rin kung ang Banal ang pinag-uusapan, palibhasa ang kandila ay materyal at isang limitadong nagmemeron. Ang mismong Meron ay nagliliwanag ngunit hindi naaubos, hindi nalulusaw, laging buong buo, matatag. Kaya ang mga nilikha ay may pagkamarupok sapagkat nakabitin ang kanilang pagmemeron sa isang sukdulang Meron, Meron na Meron, super-Meron.

Saan at Kailan, Lugar at Panahon

Kahit na ang mga nagmemeron na walang simula at walang katapusan ay marupok at nakabitin pa rin sa Kanya. Halimbawa ng mundo na walang simula at walang katapusan, nasa loob lagi ng kalawakan at panahon, gumagalaw lagi sa loob ng saan at kailan. At ang nagmemeron na gumagalaw sa loob ng saan at kailan ay may bahid ng karupukan, may bahid ng wala.

Kung titingnan natin, gumagalaw lagi tayo sa panahon. Laging ang ating ngayon ay nagiging kanina, at ang kanina ay wala na. Wala pa ang mamaya, wala pa ang bukas. Isang pagmumulat na nasa loob ako lagi ng panahon, isang panahon na marupok, may hangganan, laging natatablan ng wala. Hindi posibleng ang ngayon ko, ito na ang buong panahon. `Ika nga nga makata: "parang mga tupang pinapastol tungo sa bukas." Lumilipas ang ating pagmemeron, at patuloy na naglalakbay ang bawat isa tungo sa bukas, paglalakbay na hindi natin maaring talikuran, bagkus tanggapin bilang biyaya na binigyan tayo ng pagkakataon higit sa lahat na "lumakbay", "makaranas", maging meron!

Ganoon din sa kalawakan. Laging nasa loob tayo ng ating saan, dito na may halong wala, kaya marupok. Ang meron ko dito, wala diyan, wala doon, may hangganan. Hindi maaaring narito ako, sabay doon, sabay diyan, o nandodoon sa lahat ng doon. Kumakalat ang aking karanasan sa iba’t ibang lugar. Hindi ko nararanasan ang lahat sa "iisang lugar" lamang. Minsan may pagkakataong iniipon ko ang naranasan ko mula sa iba ibang lugar upang buoin ko ang aking sarili. Ngunit minsan rin nararanasan ko ang "pagkakalat" ng aking sarili. "Sumasabog" ako, ngunit nararanasan kong may walang sawang umiipon rin sa aking pagkasabog. May nagbibiyaya sa akin ng kakayahang ipunin muli ang aking sarili, at hindi nawawala itong kakayahan at posibilidad na ito kahit sa gitna ng "pagkakalat", "pagsasabog".

Ang Mismong Meron na pinanggalingan ng lahat na limitadong nagmemeron, maaninagan nating siya ang sukdulan kaya may pagka-kailangan nasa labas siya ng karupukang nararanasan na tumatalab sa mga nagmemeron. Kaya kailangan nasa labas siya at lampas pa ng kalawakan at panahon, walang simula at katapusan, alam na alam ang lahat na nangyayari. Lampas pa siya sa lahat ng kalawakan at sa lahat ng panahon, sabay napapadoon sa lahat ng doon, napapanahon sa lahat ng panahon, nagpapasimula at naglalagay ng hangganan, nagpapatapos, nagpapaalam at di-nagpapaalam, nag-iipon sa mga kumakalat, nagpapatatag sa mga humihina, at patuloy na nililikha ang kanyang mga nilikha.

Kapit sa Kahulugan at Tindi ng Pagmemeron

Sa ating pagdanas sa meron bilang paksa, sa meron bilang analogia, nakikita natin ang iba-ibang nagmemeron, hawig na hawig, sabay ibang-iba. Hawig na hawig lahat sapagkat nasa mundo ng meron, nagmemeron. "Lumalaban" sa wala ang bawat meron, "itinitirik" ang sarili sa meron. Ngunit ibang iba sapagkat nauunawaan natin na ibang iba ang meron dito at ang meron doon. Ang pusa hawig sabay iba sa tanim, ang tanim hawig sabay iba bato, ang bato hawig sabay iba sa tao.

Sa mismong pagkakaiba doon nagkakahawig, sa mismong pagkakahawig doon nagkakaiba: analogia. Kaya kitang kita na lahat na nagmemeron, tinatanggap nila ang kanilang meron mula sa mismong Meron. Samakatuwid magkakawig ang lahat. Ang bato, kamote, talisay, kaibigan, lahat ay magkakahawig sapagkat ang meron nila ay galing sa mismogn Meron. Lahat ay nasa mundo ng sangkameronan, lumalaban sa wala, nagisisikap na mabuhay sa meron, manatili. Samakatuwid, walang hamak na pinagkaiba ang bato, ang tanim, ang hayup, ang tao … sapagkat lahat ay lumalaban sa wala, hawig na itinitirik ang kanilang sarili sa meron. Kaya hawig ang pagmemeron ng bato sa pagmemeron ko bilang tao.

Ngunit ang bawat isang nagmemeron ay iba sa bawat isa. Ang bawat isa, tinatanggap nila ang kanilang meron mula sa mismong Meron ayon sa nababagay at nararapat sa kanila o proportio. Kaya ang kanilang pagsasabuhay ng kanilang meron ay ayon na rin sa nababagay sa kanilang meron. Nagpapakatao ang tao, nagpapakahayup ang hayup, nagpapatanim ang tanim. May kanya kanyang pagmemeron ang bawat isa ayon sa nababagay sa kanilang meron. Kaya iba ang pagmemeron ng bato sa pagmemeron ko bilang tao.

Meron bilang analogia. Ang meron dito at ang meron doon, nagkakahawig. Nagkakaiba rin. Kailangan ang isang pag-uunawang mapagkilatis upang makita at mamulatan sa intrinsekong pagkakaiba sabay pagkakahawig ng meron.

Ngayon, sa lahat ng mga nagmemeron, naaninigan natin na ang tao ang pinakamatindi. Matindi sapagkat nakakaunawa siya, merong pagmumulat, merong pagmamalay, kaya mas matindi ang kanyang paglaban sa wala, pagtirik ng sarili sa meron kaysa sa mga hayop, tanim, at mineral. Mulat siyang meron siya, mulat siyang nagmemeron siya, sabay alam niyang lumalaban siya sa wala. Kaya ang lahat na ginagawa ng tao (kumain, matulog, maglakad, magtiyaga, mag-aral, manalangin, atbp.), isang patuloy na pagsisikap na lumaban sa wala, at alam niyang ginagawa niya ito, o kahit man lamang pinagsisikapang malaman na ginagawa niya ito. Iba lagi ang kalidad ng pamumuhay ng tao sa ibang nagmemeron. Analogia pa rin.

Kaya para bagang hagdan ang buong sangkameronan. Nasa tuktok ng hagdan ang tao, at sa ilalim ng hagdan ang mga mineral na walang buhay. Namulatan nating matindi ang tao sa kabila ng kanyang karupukan sapagkat meron siyang mahiwagang pag-uunawa, malay-sarili. Tao lamang ang nakapagtatanong ukol sa kahulugan: bakit narito siya, ano ang buhay, ano ang tao, para sa ano ang maging tao, ano ba ang kahulugan ng pag-asa, ano ba ang kahulugan ng buhay, pakikipagkapuwa, pakikitungo sa Banal, atbp. Ngunit minsan, may mga panahon na nasa krisis ang tao, at nasa kadiliman siya, may pagkabigo, humihina ang kanyang pagmemeron. Tulad ng tanim, humihina rin ang pagmemeron, nalalanta. At sa panahon na mahina ang pagmemeron, humihina rin ang kapit sa kahulugan, o malabo ang nakikitang kahulugan. Kaya minsan, sa gitna ng kadiliman, at nawawalan ng pag-asa ang tao, humihina ang kanyang kapit sa kahulugan, halimbawa, ng buhay. Kaya nararanasan ng tao ang kahinaan ng kanyang loob, na minsan lumalabas sa pagsasabing "sabog ako" o "kalat". Humihina ang loob. Hindi nakikita ang halaga at kahulugan ng buhay, ng pagiging tao. Ngunit likas rin sa taong ipunin muli ang kanyang sarili, magbalik-loob, maglakas loob. Nararanasan na merong umuudyok sa taong magpakatatag at magpatuloy pa rin.

Kahit humihina ang kapit sa kahulugan, sabay ng paghina ng pagmemeron, naroroon pa rin sa tao, kahit katiting, ang pagnanasa sa tunay na kahulugan, ang pagnanais na makita ang liwanag sa gitna ng dilim. Naroroon pa rin sa tao ang diwang naghahagilap sa gitna ng agaw-dilim, at panghihina. Likas pa rin sa kanya ang magpatuloy na tumugon sa tawag ng meron at kahulugan. Naroon pa rin sa tao ang likas na hanapin, kumapit sa meron at kahulugan. At itong pagnanasa, kakayahan, at potensyal ng tao na hanapin ang kahulugan ay hindi nawawala kahit sa pinakamatinding kadiliman at pagkakalat ng sarili. Ang mahalaga lamang ay buhayin ang "pinatutulog" na potensyal. Gawin ang magagawa ayon sa abot-kaya, at hindi ang kibit-balikat na pagsasabing "hanggang dito lang ang kaya ko" o "ako’y tao lamang".

May mga sandali na matinding nagmemeron ang tao, buhay na buhay rin ang kanyang kapit sa kahulugan. Sabay ang pananabik sa buhay, sa tindi ng pagkapit at pagnamnam ng tunay ng kahulugan. Nararanasan niya na ang pagiging tao ay isang patuloy na pagsisikap, patuloy na pagtubo, at patuloy na paghahanap. Nararanasan niyang mas nagiging tao siya, taong tao. Kaya't ang umiiral na may pag-uunawa at pagnanais sa kahulugan, ngunit mahina ang kapit sa kahulugan, ay umiiral na mahina rin ang meron. Ang karupukan, samakatuwid, isang landas ng nagpapamulat sa atin sa isang lampas pa sa ating hindi marupok. Ito ang pagkakataon na aminin na tao, sa isang mapagkumbabang paraan, na marupok nga siya. Ngunit sabay sa pag-amin ng kanyang karupukan, natutuklasan rin niya ang kanyang potensyal. Potensyal: lumang salita iyan na ang ibig sabihin ang pagkamaaari. Ang potensyal ay hindi nawawala, pinapatulog lamang ng tao, at sa panahon ng matindi ang karupukan, kailangan lamang buhayin niya ang potensya na nasa kanya. Hinti ito naglalaho. Isang binhi na kailanman hindi namamatay, laging naroroon sa puso ng bawat isang nagmemeron. Binhing nakatanim sa bawat nagmemeron na kailangan lamang gisingin, diligan, alagaan at patubuin.

Sinauna Bilang Potensyal⁵

Nagkataon na nasa tuktok kami ng bundok, sa isang bahay dasalan. Mga kasama ko'y gumaganap ng banal na pagsasanay bilang paghahanda sa ordenasyon sa pagkapari. Nagkataon na bumangon ang malakas na bagyo. Pusod ng bagyo ang huminto sa hindi kalayuan sa amin. Huminto ang pusod; hindi ang malalakas na hangin na iniikot ng pusod. Dalawang araw, dalawang gabi. Mga puno at bahay nalulunod, naaanod sa hangin. Nagtataka kami kung kami'y magigiba.

Isa sa pinag-usapan namin ay pamimilosopiya. Noong nag-aaral ng pilosopiya ang aking mga kasama, kasama sa kanilang mga babasahin ang ilan sa aking mga sinulat. Nagtaka sila kung may lalabas na pilosopikong pagtalakay sa ilang mga atitud na mapagmamasdan sa kalinangang Pilipino; mga atitud, na kung tutuusin mo, ay pilosopiko at karapat-dapat pagmunihan, palalimin sa isang pilosopikong pag-uunawa. Halus hiniling nila na gumawa ako ng ganoong pagtalakay.

Pagtataka sa maraming nibel ang ginigising ng kanilang mga sinabi, at nakita ko na kailangan kong isipin ito ng totohanan. Kaya't sinabi ko sa kanila: iisip-isipin ko, at anuman ang matagpuan ko ay aking ibabahagi sa inyo sa huling yugto ng isang libro na matagal ko nang sinusulat at hindi pa matapus-tapos.

Ngayon nakarating na ako sa huling yugtong ito at inaalok ko ang hindi isang pilosopikong pagsususuri, kundi ilang mga ligaw na puna at isang mungkahi ukol sa potensyal. Kung may interes pa kayo, mga kapuwa, at kung binabasa ninyo ito, heto ang ipinapangako ko sa inyo.

Pagpili sa Wikang gagamitin

Madalas may nagtatanong: Mag-iimbento ka ba ng pilosopiyang Pilipino? O kaya: Maari bang magkaroon ng pilosopiyang Pilipino? Ang mga tanong na iyan ay pag-aksaya lamang ng panahon. Kung talagang nais ng isang taong mamilosopiya, ang hinahanap niya ay ang totoo na nagpapakita sa kanya. At gagamitin niya ang anumang makakatulong sa paghanap sa totoo. Kung ang pinag-aabalahan niya ay Pilipino ba ako? O Intsik? O Indian? O kung ano? Hindi na siya namimilospiya. Lalabas siyang gaya ng taong tingin ng tingin sa salamin sa walang katapusang pagka-bagabag baka hindi siya mukhang Pinoy.

Bukal sa lahat ng tao ang hanapin ang katotohanan, at lahat ng wika ay likha ng tao. Kaya taglay ng bawat wika ang kapaitan at pananabik ng paghabol sa katotohanan: paghabol na ginaganap ng mga unang naghubog at ng mga sunod na gumamit sa wikang iyon. Kaya lahat ng wika ay maaring gamitin sa paghahanap sa totoo kung may kalooban ang gumagamit. At kung ayon sa totoo ang kanyang paggamit.

Madalas akong pagpunahan na kung katotohanan ang hinahanap mo, hindi importante kung anong wika ang gagamitin mo sa iyong pamimilosopiya. Iyan ay isang delikadong puna. Kung may tao sa aklatan, at sinubukan niyang mamilosopiya sa isang wika na ibang di hamak sa sinasalita ng mga nagmamaneho ng dyipni, nagwawalis-tingting sa mga kalsada, nagsisilbi sa mga turo-turo, masasabi kaya na ang taong iyon ay gumagalaw sa katotohanan? Sapagkat hindi mapagkakaila na, angkinin man ng tao o sadyang limutin, palaging mananatiling totoo na lahat ng tao, pati ang mga namimilosopiya, ay napapaligiran ng mga kapuwa tao na nagsasalita. At kapag nagsisikap mamilosopiya ay pumipili sa wikang gagamitin niya, ang kanyang pagpili ay bunga ng kanyang atitud sa salita ng mga pumapaligid sa kanya. At ang kanyang atitud ay maaring katotohanan, maaring kasinungalingan.

Kakayahang Tumingin

Kung ugali ng taong gamitin ang ngala't konsepto bilang bungang-isip (panturo sa totoo), mararanasan niya na ang bawat wika ay may kakayahang turuan siyang tumingin. Mararanasan din niya na ang bawat wika ay may kakayahang yumaman. Para bagang natututo pati ang wika. At lumalago ang kakayahan ng wikang magbigay ng udyok tumingin, kapag ang gumagamit ay sabik maturuan at maudyukan tumingin. Matutuklasan niya na maaring bastusin ang isang wika, at ang kakayang ng wika na magturo ay hihina at maglalaho. Pero may malalim na buhay ang bawat wika, at maaring gisingin ito kung maliksi at alisto ang gumagamit. Kaya't ang paggamit ng isang wika, sa anumang wika, ay pakikisalamuha sa mga gumamit at gumagamit sa wika, pagkilatis sa kayamanang iniwan nila sa wika, pagtanggap, pang-ingat, pagsisid sa kalaliman, pagtampisaw sa kababawan … at tuluyang pagpapatubo sa wika. Sapagkat ang matinong pag-ibig sa wika ay sanhi ng matinding pagmemeron para sa mga gumagamit at para sa kanilang kasalamuha.

Kuwentuhan

Nangyari na hindi kami magkasundo ng isang kaibigan. Nag-initan kami. Hindi ko maalaala kung bakit. Sa isang sandali, `ika niya, "Mabigat na sabihin ito sa iyo. Ayaw ko sanang sabihin at may utang ako sa iyo, pero sasabihin ko pa rin."

"Anong utang ito? Wala kang utang sa akin."

"Ikaw talaga. Kung makarinig ka ng `utang' wala kang maisip kundi kuwarta. Hindi utang na kuwarta ang sinasabi ko. Utang na loob! Hindi mo ba alam?"

Noong nag-aaral kami sa seminaryo, nagkataon na lumalangoy kami sa isang ilog na malakas ang agos sa gitna. Natangay ako ng agos at paglingon ko, napuna kong hinahabol ako ni X. Malakas siya at mabilis. Umabay siya sa akin. Sabi niya, "Magrelaks ka lang. Paglapit ko ilagay mo ang dalawa mong kamay sa aking balikat. Wala kang ibang gagawin." Sinundan ko ang sinabi niya, at sa ilang saglit nasa tabing ilog na kami.

Sa daloy na panahon nagtapos kami sa seminaryo at may mga hindi kanais-nais na ginawa si X. Madalas siyang pintasan kapag nagkukuwentuhan ang mga nakakakilalala sa kanya. Sa loob ko alam kong totoo ang kanilang mga ipinipintas sa kanya, pero hindi ako nakikisali sa istoryahan. At kung may pagkakataon ay ikinekwento ko kung papaano niya akong inaahon sa mabilis na agos ng ilog noong araw pa. Utang ko sa kanya na ingatan ang alaala ng kanyang kabutihan.

Tingnan natin ang isang bersyon Iloko ng Mga Gawa. Naaalaala mo iyong sundalo na guwardiya ng mga presong Kristiyano. Nagkaroon ng lindol sa gabi. Nabuksan ang pinto ng bilangguan at natanggal ang tanikala ng mga preso. Akala ng guwardiyang nakatakas na ang lahat ng kanyang sakop at sa kanyang takot mapapakamatay na lamang siya. Nang makita ito ni Pablo, "Huwag mong sasaktanin ang iyong katawan!" sigaw niya. "Nandito kaming lahat." Naghanap ng sulo iyong guwardiya at patakbong pumasok sa kanila't lumuhod na nangininig sa takot sa paanan nina Pablo at Silas. Saka inilabas niya sila at winika, "Mga Ginoo, ano ang utang kong gawin upang ako'y maligtas?"

Natatanaw yata ng mga sinaunang humubog sa ating mga sari-saring wika na ang abot-tanaw ng totoo ay tigid sa ugnayan at relasyon. Ugnayan ng pangyayari sa pangyayari, ng angkan sa angkan, ng kalooban sa kalooban. Naunawaan nila na bukal sa mismong pagka-sarili ng bawat tao na magkaroon, tumanggap, lumikha ng ugnayang ito. Tinatanaw nilang sagrado ang ugnayan. Mula sa ugnayang ito lumitaw ang salitang "utang". Utang ng taong manatiling tapat sa tunay na pakikipagkapuwa sa kinapal, sa kapuwa-taong nilalang, pakikipagkapuwa sa Maykapal. Alam nila na may tunay at mapaglikhang pagtupad sa ugnayan, at meron namang huwad at nakakawasak na pagpanggap tupdin.

Palaging nagtutulungan sina Juan at Pedro. Sabi ni Juan, meron siyang utang na loob kay Pedro. Sabi ni Pedro, meron siyang utang na loob kay Juan. Walang nakakaalaala kung sino ang unang nagtulong kanino at walang nag-aabalang makaalaala. Isang dangal ang magkaroon ng utang na loob sa isang kaibigan. Hindi binabayaran, tinatanaw ang utang na loob. Tanawin. Ingatan. Alagaan. Bigyang halaga. Ibigin.

Nagsustituto ako sa kura paroko sa isang bayang bulubundukin. Mga ilog na nakabaon sa pagitan ng matataas na pampang. Matatarik na gilid ng bundok. Dudulas sa putik iyong dyip. Dumidikit sa iyong pilik-mata ang pinong pinong patak ng ulan.

"Ilang linggo ka ba dito?"

"Tatlo"

"Mag-ingles tayo. O kaya managalog. Magpraktis kami para sa Maynila."

"Huwag na. Sa eskwela ang Ingles. At pagdating mo sa Maynila, tatlong linggo lamang at magaling ka nang managalog. Magbisaya tayo."

"Hindi ka magaling."

"Tatlong linggo lamang at magaling na ako." Kaya't nagbisaya kami.

Tatlong linggo at oras nang magpaalam. Nagprograma kami. Nagkanta ng ingles iyong isa, at napansin ko na may pagkukulang sa salita at bigkas. At natauhan ako. Kung tatlong linggo sana kaming nag-iingles o nananagalog, palagi ko sanang winawasto ang kanilang salita at bigkas. Ang yabang yabang ko na sana. Baka iniisip ko na ngayon : ako lamang ang edukado, at taga-bundok silang lahat.

Kakaiba talaga ang nangyari. Tatlong linggo nilang winawasto ang aking salita at bigkas, pero hindi sila yumayabang. Mapasensiya sila. Tatlong linggo nilang ibinabahagi sa akin ang kanilang wika: isang espesyal na uri ng pagtingin, ng pakiramdam, ng karunungan. Ibinibahagi nila ang buong sibilisasyon. Sa boses, sa galaw ng kamay, sa kilos ng katawan, tinuturuan nila akong magsalita. Sapagkat ang nag-aaral ng bagong wila ay parang batang nagsisimulang magsalita. At kung siya'y matanda na, muli siyang natututong matuto. Sa oras ng pagpapaalam nadama kong nagpapaalam ako sa aking mga guro. At noong inikot ng aking tingin ang mga bundok na pumapaligid, nagalak ako na kay yaman ng mga bundok.

Sabi ng isa, "Salamat sa iyong pakikibagay sa amin." Pakikibagay. Malalim na salita iyan sa bisaya. Pakig-angay. Salitang nagmumula sa ugnayan. Loob sa loob, puso sa puso, tao sa tao.

Huwaran

Tinatawag sa ating pansin ni Joseph de Finance, na nararanasan natin ang abot-tanaw ng meron bilang totalidad ng meron na iba iba ang tindi sa di-masukat na kalawakan.⁶ At sapagkat napakayaman nito, ang bawat kalinangan ay gumagamit ng iba't ibang huwaran sa kanilang pagsisikap na mabuhay sa isang diwang matino at malusog sa gitna ng nakakabulagang kayamanan nito. Halimbawa, ginigiit ni Heidegger na ang huwaran ng kanluran ay ang huwaran ng mga sinaunang Griyego. Mababakasan sa kanilang wika na ang dating ng meron sa kanila ayphysis, ang sanlibutan bilang sangtumutubo.

Ang mundong meron ay tumutubo. At katangian ng tumutubo na magtago at magpakita.⁷ Kaya't ang totoo ay ang meron na inakit magpakita, at nakita.

Ang huwaran ng ating kalinangan ay tao bilang malalim, sagrado, mapaglikha at nakikipagkapuwa sa kapuwa tao at sa Maykapal. Kaya't ang dating sa atin ng meron ay ugnayan. Ang sanlibutan bilang personal na pakikisalamuha sa atin ng Maykapal. Kaya't ang totoo ay tao na tapat sa tao, tapat sa ugnayan at sa pakikipagbuklod.

Mababakasan ang paggalang sa kalaliman ng tao, sa iba't ibang paraan, sa kayamanan ng ating sari-saring wika. "Loob", sabi nila sa Pilipino; "Kabubut-on", sa Cebuano; "Nakem" naman sa Iloko. Tiyak ako na may katumbas ito sa lahat ng ating mga wika; bakas ng pagkagulat ng mga sinauna sa kalaliman at hiwaga ng bawat tao. May buong daigdig ang loob. Masiraan ng loob. Palakasin ang loob. Kalamayin ang loob. Buoin ang loob. … Sapagkat ang tao ay … sarili, ako … nararanasan natin na may kalooban. Maaring masiraan ng loob, buoin ang loob, gumalaw sa kagandahang loob, maging masamang loob, magbalik-loob. Kayang magbayad ng utang na kuwarta (pisikal at kemikal). Kayang alagaan, pairalin, gawing mapaglikha …. Sa madali't sabi .. tanawin ang utang na loob.

At sapagkat malalim ang hiwaga ng tao, malalim rin ang kanyang pakikibuklod. Tingnan ang katagang "kapuwa" na palaging ginagamit. Kapuwa tayong naghihintay sa dentista. Kapuwa kitang nag-aantabay na bumerde ang ilaw ng trapik. Sa ulan ay kapuwa kitang nakikisilong. At ang "ka" na tanda ng pakikipagkapuwa sa kapatid, kabayan, kaibigan, kasintahan, katoto, kasama, kababata, katrabaho, kainuman, kaaway…

Mababakasan iyang lahat, at higit pa riyan sa ating samo't saring wika. At lahat niyan ay potensyal. Maari nating buhayin, likhain muli. Maari nating gawing bahagi ng mga hindi inaakalang kombinasyon. Halimbawa, baka magawa natin ang hindi pa nagagawa: maglikha ng kalinangan na personal at makatao, at sabay, teknikal. Teknolohiya dahil sa tao; at huwag baliktad.

Pero sa buhay pang-araw-araw ngayon ay madalas ituring na makaluma at katawa-tawa ang mga katagang gaya ng "loob", "pakikipagkapuwa", at iba pa. At ang metodo ng maraming manunuri ay iuwi ang kalinangan sa makikisig na konseptong nakasara at iuwi sa mga kasong matatalakay sa metodo ng pagsukat. Ang potensyal, paglipad, paglikha, ang hindi inaakala ay nawawala.

Mungkahi Ukol sa Potensyal

Sa panahon na gagala-gala sa kadiliman ang mga kalinangan, mabuting alalahanin ang kasabihang Intsik, "Lalong mabuting magsindi ng isang kandila kaysa sumpain ang dilim."

Ito ang aking kandila: Magpakaalisto sa buhay pang-araw-araw sa potensyal ng kalooban at ugnayan; buhayin ito, ulitin at sariwain. Mag-imbento ng bagong istilo ng pananatiling tapat sa halaga at hiwaga ng kalooban at ugnayan. Sapagkat bahagi tayo ng sangkatauhan. At ang malubhang pangangailangan ng buong sangkatauhan ay gawin ang hindi pa nagagawa: maglikha ng kalinangang personal at makatao, sabay teknikal. Teknolohiya dahil sa tao; at huwag baliktad.

Sa Huli

At sa katapusan matatapos na rin ang librong hindi matapos-tapos. Sinusulat ang mga talatang ito sa isang bahay sa isang baranggay na ang salita ay Iloko. Dito ko sinimulan ang librong ito …ngayon ang huling araw ng 1990. Ang malaking bahagi ng librong ito ay dito ko rin isinulat. Sa bolpen at papel muna. Nasa Maynila ang kompyuter.

Maraming salamat sa mababait na kaibigang nakatira dito. May katahimikan dito. Mayayapakan mo ang lupa at mararamdaman mo ang sinaunang bisa ng planeta. Matitingala mo ang langit at mararamdaman mo ang bagsak ng enerhiya mula sa buong sansinukob.

Napapaligiran kami ng palayan. Matagal nang natapos ang paggapas. Nabilang na ang ani. Lumalapit na ang hating gabi at nagsisimula nang magputukan ang mga babati sa bagong taon. Maliwanag ang buwan at maaaninagan mo ang mga dahon ng monggo at mais na nakatanim ngayon sa kabukiran. Ngunit aangkinin ko pa rin ang ilang talatang isinulat ng isang pari, meron na higit sa isang daang taon:

At wiwikain ko ay mapalad ako
Ang kahalimbawa ko ay nagsabog ng binhi;
Tinamaan ko ay ang mabuting lupa.
At sa kinakamtan kong tuwa
Ang nakakaparis ko
Ay isang magsasakang kumita ng aliw
Uupo sa isang pilapil
Nanood ng kanyang halaman
At sa kanyang palayan na parang inaalon sa hirap ng hangin,
At sa bungang hinog na butil na gintong nagbitin ng uhay
Ay kumita ng saya
Munti ang pagod ko, munti ang puyat ko;
At palibhasa ay kapos sa lakas na sukat pagkunan
Ngunit ang pakinabang ko sa pagod at puyat
Ay naibayuhan.⁸

At ikaw, mambabasa, naririyan ka pa ba? Sa iyo rin, salamat.

Urdaneta Bactad Proper
Urdaneta, Pangasinan
31 Disyembre 1990

Endnotes:
               ¹ Hinango ko ang mga paksa sa notang ito mula sa aking mga personal na nota sa Pilosopiya na pasingit-singit kong sinulat sa daloy ng mabagsik na pangangailangan, sa libro ni P. Roque J. Ferriols, S.J. na Pambungad sa Metapisika at Pilosopiya ng Relihiyon, at sa impluwensiya ni Sto. Tomas de Aquino, at mga gabay-sulatin ni Richard Taylor sa isang sulating Metapisika.
              ² Sidhay: isang lumang kataga upang isalin ang salitang cell, isang batayang biolohikal na bahagi o elemento ng buhay. Ang salitang sidhay ay nagmumula sa dalawang salita na silid at buhay, isang silid ngunit may buhay sa kanyang sarili.
              ^{3 Madalas itong tinatalakay sa pamimilosopiya. Ibig sabihin ng pinakamabuting alam ay ang aking abot-tanaw, isang kaalaman na patuloy pinapatubo sa buong buhay, isang kaalaman na hindi nakasara kundi nakabukas sa posibilidad ng mas malawak pa na abot-tanaw ng meron. Kaya hindi isang matigas na konsepto ang ibig sabihin ng "pinakamabuting alam", kundi parang binhi na kapag patuloy na dinidiligan at inaalagaan, maaring tumubo at mamunga, humantong sa mga posibilidad na hindi inaakala.
          4 Tingnan ang libro ni Roque J. Ferriols, Pambungad sa Metapisika (Quezon City: Ateneo de Manila University), 152 - 153. Ang pagbabahagi o participatio ay laging ayon sa proportio. Ibig nitong sabihin, ang pagbabahagi ng meron mula sa Mismong Meron sa mga nagmemeron ay ayon laging sa nararapat. Lahat ng nagmemeron, galing ang kanilang meron sa Mismong Meron, kaya magkakahawig ang lahat. Lahat ng nagmemeron, tinatanggap nila ang kanilang meron mula sa Mismong Meron, ayon sa nababagay, kaya ibang iba rin ang bawat isa. Hawig sabay iba: analogia.
         5 Roque J. Ferriols, S.J., Pambungad sa Metapisika (Quezon City: Ateneo de Manila University, 1991), 235 - 241.
          6 Joseph de Finance, S.J. Isang pilosopo na maraming librong sinulat. Pero ang tinutukoy ko rito ay galing sa ilang mga nota sa ontolohiya na nabasa ko noong araw sa microfilm. Balita ko na iyong mga notang iyon ay unang balangkas pala para sa isang libro.
           7 Tingnan ang katagang batayan na Aletheia sa libro ni Fr. Roque J. Ferriols, S.J., Mga Sinaunang Griyego (Quezon City: Ateneo de Manila University, 1992).
           8 Modesto de Castro, Urbana at Felisa (Manila: J. Martinez, 1902), 9.}

Kaliwanagan Bilang Pag-aabala sa Metodo (Eliab, 1996)

KALIWANAGAN BILANG PAG-AABALA SA METODO
Jeremy S. Eliab, 1996
Ateneo de Manila University

I. Pambungad

Isang pagsisikap na pagtingin itong papel sa panahon ng Kaliwanagan, bilang isang panahon ng mapusok na paghahanap sa katotohanang nakabatay lamang sa kakayahan ng pag-iisip rasyunal, ayon sa paglalahad ni Hans-Georg Gadamer sa kanyang aklat na Truth and Method. Tatalakin ang pag-usad ng nitong panahong ito mula sa Reformasyong relihiyoso hanggang sa haggang sa pagsilang historicismo bilang paghahanap ng Kaliwanagan ng angkop na metodo sa pag-uunawa sa mundong kinapapalooban nito. Ang panahon ng Kaliwanaganna nangyayari sa Europa noong ikalabinwalong ay ang pagsilang ng bagong pag-iisip mula sa laksa-laksang taon ng kadiliman at kawalang-alam tungo sa bagong umaga ng pag-iisip rasyunal.

Ang pagningning ng pag-iisip rasyunal sa halos lahat ng larangan ng buhay ng tao ang nagbigay ng lakas-loob na tingnan ang lahat ng may pagkadalisay, umunawa na wala ang bigat na dala ng tradisyon, ng mga nakaraang bagahe sa pag-uunawa, ng mga mahika’t superstisyon, at higit sa lahat ng umaaligid na kapangyarihan ng simbahan. Kasing halaga rin ng pagningning ng pag-iisip ang mga tanyag na pagtuklas at tagumpay na nagawa ng agham sa larangan nito, na nagpaangat nito sa isang posisyon bilang mapagkakatiwalaang disiplina at sukatan ng katotohanan. Ayon kay Gadamer, ito na rin ang panahon na bumaling ang buong pagkilos ng Kaliwanagan, lalo na ang agham panlipunan, sa metodo ng siyensiya upang talakayin at pag-aralan ang katotohanan ukol sa diwa ng tao (TM, 4).

Kaya dumako ang Kaliwanagan, bilang isang kultura o pananaw noong ikalabinwalong siglo, sa mabagsik na disiplina ng metodo, dala ng impluwensiya ng agham, upang hanapin ang katotohanan ng lahat. Naging laganap na ang katotohanan ay maaring makita lamang sa pamamagitan ng kabagsikan at disiplina ng pananaliksik, ng pag-iisip. Sapagkat hinahanap ang katotohanang obhetibo, na dinalisay mula sa mga sagabal na pagkiling sa pag-uunawa, naging isang mabilis at madaling takbuhan ang metodo ng agham upang hanapin ang katotohanan.

Ito na rin ang pagsisimula ng pamumukadkad ng agham bilang sukatan at batayan ng katotohanan, hindi lamang sa larangan ng pisikal at natural na agham, kundi pati na rin sa agham panlipunan, sa pag-uunawa sa kasaysayan. Sa halip na bumaling sa sining, sa halaga ng tradisyon, sa pilosopiya, nahalina ang agham panlipunan sa komportableng kanlungan ng metodong agham. "Dumikit ang lipunan ng may litong pagsunod sa kadalubhasaan ng agham, at ang huwaran ng mulat na pagpaplano at maaliwalas na pamamahala ay nangingibabaw sa bawat larangan ng buhay kahit pababa sa nibel na paghubog ng opinyong publiko."

Sa larangan ng pilosopiya, lalo na ng hermeneutika, nagdala ang Kaliwanagan ng isang pagtingin na ang pag-uunawa ay isang metodo lamang ng suheto upang maging obhetibo at tiyak ang kanyang nalalaman (Ibid, 178). At upang maging tunay ngang obhetibo at tiyak, kailangan na ang suhetong umaalam ay malaya sa mga sagabal nakukuha niya sa mundo, tulad ng mga palagay at pagkiling. At kung matamo man ang kalayaang ito, ito lamang kalagayang ginagawang posible ang paglitaw ng katotohanan sa pag-iisip.

Ito ang panahon pagkawasak sa pagiging orihinal at sinaunang ugnayan ng katotohanan at pag-uunawa bilang magkabahagi (Ibid, 262). Kung sinisikap ng Kaliwanagan na hubdan ang pagmamalay ng mga bagahe ng pagkiling, ng bigat ng tradisyon, nais namang pagpagin at buhayin ni Gadamer ang halaga nitong dalawa bilang kondisyon ng pag-uunawa, sa pamamagitan ng pagbabalik sa Dasein ni Heidegger. Nais ipakita ni Gadamer na ang pag-uunawa ay hindi isang metodo ng isip kundi isang ontolohikal na pangyayari sa kasaysayan. Ayon kay Gadamer, ang pag-uunawa ay isang pangyayaring natatablan ng at tinatablan ang tradisyon (Ibid., 300). Samakatuwid, imposibleng itakwil at bitawan ang mga palagay at pagkiling ng nasa pag-uunawa sapagkat sa pamamagitan ng mga ito posible lamang ang pag-uunawa. Ang bawat pag-uunawa ay laging pangyayaring makasaysayan, laging karanasang nasa kasaysayan. Nais niyang bigyang diin na ang pag-uunawa ay hindi kailanman isang metodo ng pag-iisip kundi isang pangyayari ng nagtatalaban ng abot-tanaw.

Pagkiling, palagay

Bilang isang kilusang makasaysayan, ipinapangibabaw ng Kaliwanagan na ang pinakamahalaga sa lahat ang makapangyarihang kakayahan ng pag-iisip (Ibid, 272). Ang pag-iisip rasyunal lamang ang tunay na magpapalaya sa tao mula sa pagkalitong dulot ng kawalang-alam at superstisyon, ng pagsunod sa may kapangyarihan sapagkat may relasyon ito sa nakaraan (Ibid., 277). Para sa kilusang ito, ang mga pagkiling ay "walang batayang hatol" (Ibid., 271). Itong paghatol ay isang pagwasak sa mismong pagkiling mayroon ang isip sa pag-uunawa nito, na ang mga hatol o pasiya ay may halaga lamang kung mayroong batayan sa mga bagay-bagay upang tiyakin ang katotohanan nito. At itong katiyakan ay magagawa lamang ng isang malayang pag-iisip, isang kalayaan mula sa mga di-pa-natatanong na palagay.

Isa sa mga pangunahing trabaho ng Kaliwanagan tungo sa pagpapalaya sa isip mula sa mga walang batayang pala-palagay ay ang pagpapakita na isang metodo ang pag-uunawa. Isa itong kasangkapan na ginawa ng umaalam upang palayain ang kanyang sarili sa mga kahiligan at sagabal ng pang-araw-araw na buhay. Isa rin itong tulay upang maunawaan ng umaalam sa isang paraang dalisay at malaya sa mga pala-palagay ng mundo. Dagdag pa rito, kailangan tiyaking obhetibo ang pagsasagawa at dapat walang bahid ng kaguluhan at pagkalito ang pag-alam na nagmumula sa mga may-kiling na kuro-kuro at pananaw. Kaya, hinihingi ang isang metodong nakatuon sa mulat na pag-iiwas at sadyang pagwawaksi ng mga pala-palagay na umaanino sa isip. Isang pilit na pagpipigil sa sarili ang pag-uunawa, isang disiplinang hinahawakan ng pagmamalay na natatakot sa mga di-tiyak na opinyon at pananaw.

Naging matindi itong uri ng pagtingin sa pag-uunawa bilang kasangkapan ng isip sa paglitaw ng modernong agham. Dahil sa mga dakilang tagumpay na natamo ng agham mula sa pagpapaliwanag nito ng may katiyakan at katinuhan ukol sa katotohanan ng mga bagay sa larangan ng pisika, naging isang sukatan ang metodo nito sa halos buong karanasan ng tao (PH, 111). Kaya isang sistematikong pagkamuhi sa mga sinauna’t di-pa-natatanong na kuro-kuro at paninindigan mula sa tradisyon ang unang hakbang ng pagsasadalisay ng isip sa kasalukuyan. Ang pagsasadalisay ay dapat kung kailangan ang posibilidad ng paglitaw ng katotohanan.

Dogmatikong tradisyon at ang Reformasyong relihiyoso

Ang Kaliwanagan ay panahon ng matapang na pagtatanong sa mga nakasanayang palagay na nagmumula sa mga institusyon at ang kapangyarihan nilang magbigay ng interpretasyon sa mga bagay-bagay. Ang ganitong uri ng pagtatanong sa awtoridad ay nagsimula ito sa panahon ng Reformasyon na pinangungunahan ni Martin Luther. Ang Reformasyon ay isang relihiyosong pag-aalsa laban sa kapangyarihan ng Simbahang magbigay liwanag ukol sa kahulugan ng Banal na Kasulatan. Ito na rin ang nagwakas sa makapangyarihan at impluwensiyang eklesiyastiko, partikular ang Simbahang Katoliko, sa mga bansang Kanluran. Ito na rin ang simula ng malayang pagtatanong mga Protestante, hindi lamang sa kapangyarihan ng Papa, kundi sa kapangyarihan ng Simbahan bilang Mater et Magistra sa pag-uunawa ng Bibliya. Ayon sa mga Protestante, pinapangibabawan at pinapalabo ng dogmatikong tradisyon ng Simbahan ang pag-uunawa sa Bibliya (TM, 174).

Ang paninidigan ng mga reformistas na hindi kailangan ang tradisyon ng Simbahan ay malinaw na pagbibigay pabor sa kakayahan ng isip sa kanyang kasarinlan na maunawaan ang teksto. Ang tradisyon na nagbibigay liwanag sa pag-uunawa ng banal na kasulatan pagpapadilim lamang ng isip. Nauunawaan ang Bibliya isa itong buo na maaring mauunawaan sa pamamagitan ng mga bahagi (Ibid., 176). Ang pag-uunawa sa mga bahagi ay humahantong sa pag-uunawa ng kabuuan, na siya namang gumagabay upang maunawaan ang mga bahagi. Ang proseso ng pag-uunawa ay isang pagpapalitan ng kabuuan at ng bahagi. Nalilikha ang isang prinsipyong unibersal na ang pagbabasa ng teksto ay mauunawaan mula sa contextus at sa scopus – ang katipunang kahulugan na patutunguhan ng kabuuan (Ibid., 175).

Kaya itong kalayaan ng pag-uunawa ng Bibliya mula sa pagkagapos sa dogmatikong tradisyon, nabigyang diin ang pribadong interpretasyon ng teksto. Ito rin ang nagbigay ng paraan upang ipawalang-bisa ang mga pagkiling at palagay na walang batayan. Nakikitang sagabal lamang sa pag-uunawa ang mga palagay na mula sa tradisyon at nakaraan, na hindi na tinatanong at sinusuri. Kahit itinaboy ng Reformistas ang dogmatikong tradisyon ng simbahan, ayon kay Gadamer, pinalitan naman nila ito ng isang pang dogma: na isang kabuuan ang Bibliya. Pati ang kanilang pagteteolohiya ay dogmatiko pa rin sapagkat hindi tinatanggap ang indibidwal na interpretasyon (Ibid., 176).

Samatuwid, ang Reformasyon ang simula ng pagsilang ng pagdududa sa tradisyon at kasaysayan bilang batayan ng pag-uunawa sa mga tekstong klasikal. Ito ang simula ng kagyat na pag-uunawa sa kahit na anumang inihaharap sa isip at pagmamalay, at mula sa kasarinlan ng isip, kaya nitong maunawaan ang kahit na anumang inihaharap sa pag-iisip.

Ang tagumpay ng agham at ang mabagsik na metodo

Sa panahon ring ito, naging matagumpay amg agham sa pghahanap ng metodong angkop sa sa pananalisik. Nagsimulang maging mulat ang agham sa sarili at mga palagay nito ukol sa mundo, sa metodo ng sistematikong paghihiwalay ng siyestista sa obhetong kanyang pinag-aaralan upang mapanatili ang pagka-obhetibo. Naging mulat na rin ang agham sa isang napakalawak at walang hanggang posibilidad na hinaharap nito (Ibid., 460). Kaya sa mga tagumpay ng agham, naging kahalihalinang huwaran ang agham sa pananaliksik at pag-uunawa, sa pagtuklas at paghahanap, sa wasto at tumpak na pag-iisip.

Ang wastong paggamit lamang ng malayang pag-iisip ang pinakatumpak na mapagkatiwalaang batayan kung ano ang totoo. Ang malayang pag-iisip lamang ang mismong may autoridad na magpasya sa mismong pag-uunawa kung anuman ang nakalatag sa pagmamalay, laban sa kapangyarihan ng tradisyon na magbigay liwanag at tulong sa pag-uunawa (Ibid., 272). Samakatuwid, ang paghina ng tradisyon ay tanda ng marahas na pananakop ng agham sa kahit na anumang larangan ng pananaliksik o paghahanap ng tunay na katiyakan ng pag-alam.

Kung ang agham ay alisto sa pagbabantay at pagwawaksi sa sarili nito sa mga pala-palagay na walang batayang empirikal, kinikilala ng Kaliwanagan ang dalawang uri ng palagay na nangyayari sa pag-uunawa. May palagay na mula sa isang pag-aapura ng pag-iisip at ang mga palagay ng kapangyarihan (Ibid., 277). Maiiwasan lamang itong pag-aapura kung may metodo na magdidisiplina at magpipigil sa pag-iisip upang hindi ito magkamali. Kung sa pag-aapura lamang nangyayari ang lahat ng pagkakamali, na siyang paggamit ng pag-iisip na walang sinusundang sistema at disiplina, ang pagkakaroon, samakatuwid, ng isang tamang sistema ay hahantong sa isang tunay at dalisay na pagtingin sa mga bagay-bagay. Ito ang kalagayang nilalayon upang maging posible ang paglitaw ng katotohanan.

Ganoon rin sa autoridad, ito ang palagay na hindi ginagamit ang pag-iisip kundi hinahayaan na lamang ang may kapangyarihan ng tradisyon na magpasya at maghatol kung ano ang tunay at wastong interpretasyon at pagbabasa sa mga bagy-bagay (Ibid., 277). Sumusunod na lamang sa sinasabi ng may kapangyarihan na walang pagtatanong, dala ng pagbibigay galang at pagpapakumbaba sa harapan ng nagpapataw na kapangyarihan. Kaya sa pagtaboy ng autoridad, doon lamang nangyayari ang tunay na malayang pag-alam at ganap na kaliwanagan.

Kung ang pag-iiwas sa pagkakamali ay matatamo sa pagkakaroon ng metodo, dapat ang metodo ay hiwalay rin sa mga bagahe na mga pala-palagay. Bago pa ang Kaliwanagan, nagsimula itong paghahanap ng metodong dalisay kay Descartes noong ninanais niyang maghanap ng tiyak na metodo upang mabagsik na maiiwasan ang mga sagabal sa pag-uunawa. Natuklasan niya ang kakayahan ng pagmamamalay na maaring sistematikong humiwalay mula sa impluwensiya ng nasa labas nito sa pamamagitan ng pagdududa. Kaya ang Cartesianong katiyakan, samakatuwid, ay nagmumula sa malayang galaw ng isip na tiyak sa kanyang sarili.

Lumabas ang isang posisyon ng isip na may kakayahangna kumalas at lumayo sa impluwensiya ng mga may-kiling na palagay. Kaya ang metodong ito ang magpapalaya sa pagmamalay mula sa kadena ng mga palagay na walang batayan. Dagdag pa, kailangan ang metodo upang baklasin ang may bahid na kalagayan ng pagmamalay at gumawa ng mga posibilidad upang maunawaan ng pagmamalay ang mundo ayon sa kabagsikan ng metodo na hindi mapagdududahan (Ibid., 238). Nakakahantong ang pagmamalay sa isang ganap na pag-uunawa, sa isang tunay na kaliwanagan sa pamamgitan nitong situwasyong ligtas sa mga pala-palagay.

Kinikilala na nagmumula sa agham natural ang ganitong metodo, bilang batayan ng katiyakan sa pagbabatid ng kahit na ano (Ibid., 236). Kinuha ng agham ang huwaran ng pagdududa-pagkatiyak ni Descartes upang umangat sa tunay na pagtingin at pag-uunawa ng kalikasan at kaayusang natural. Nagiging mabagsik ang proseso nito, lalo na ang pagsusukat ng matematika at pagmamaniobra ng lahat ng kondisyon upang subukang ilagay ang kalikasan sa pamamahala ng maka-suhetong pagmamalay para sa layuning makatao. Kaya itong pag-usad ng agham at ang kabagsikan ng metodo nito ang nagtayo ng pundasyon ng pag-aabala sa proseso ng pag-uunawa bilang metodo ng pagsasadalisay ng suheto ng kanyang pagmamalay upang malaman ang mundo.

Romanticismo at paghalina sa nakaraan

Ang pangingibabaw ng paggamit ng mabagsik na metodong nadidiktahan ng pag-iisip ay hindi lamang sa larangan ng agham nanatili, kundi lumaganap pati sa pag-uunawa sa kasaysayan, sa pagbabasa ng mga tekstong klasikal, maging sa mga likha ng sining. Ngunit hindi lahat ng teksto at obheto ng pag-uunawa ay nauuwaan at nasasakyan kaagad. May mga pangyayaring wala sa kakayahan ng kapangyarihan at kapusukan ng pag-iisip ang mauunawaan kaagad ang mga karanasang nakapadayuhan sa pag-uunawa (Ibid., 179).

Sinabi ni Gadamer na nagbigay ng isang solusyon si Spinoza sa kanyang puna sa Bibliya. Sa kanyang Tractatus-theologico-politicus, sinabi ni Spinoza, ayon kay Gadamer, na kailangan malaman ng bumabasa ang iniisip ng manunulat upang maunawaan ang teksto. Mangyayari itong pag-uunawa sa isip ng manunulat sa pamamagitan ng mga datos sa kasaysayan (Ibid., 181). Isang metodo ng pag-uunawa sa mga bagay na hindi kayang nauunawaan ng mambabasa ang pag-uunawa sa isip ng manunulat. Ibig sabihin nito na tingnan kung ano ang iniisip ng manunulat sa pamamagitan ng pagsasalarawan ng konteksto ng manunulat. Kaya ang pag-uunawa ngayon ay isang metodo ng pagbabalik-tanaw sa kung ano ang ibig sabihin ng manunulat sa kasaysayan. Sa pamamagitan nito, nalalampasan ng mambabasa ang palagay at pagkiling sa kasalukuyang panahon, at walang pagka-abalahan kundi kung ano ang posibleng iniisip ng manunulat sa panahong kinabibilangan nito. Kaya mhagla ang interpretasyong "ayon sa diwa ng manunulat" (Ibid.), lalo na kung walang landas ang pag-uunawa upang malaman ang teksto kundi sa kasaysayan ng manunulat.

Ito ang panahon ng romanticismo. Isang mabagsik na pagbabalik sa mga nakaraan. Itong pagkukulang ng kagyat ng pag-uunawa ang isang pagliko ng Kaliwanagan sa kasaysayan, kung tuuusin isang pagbaligtad sa nilalayon ng panahong ito. Ang pagbabalik sa nakaraan sapagkat ito’y nakaraan ay hindi sapagkat nangingibabaw ang kapangyarihan ng pag-iisip na umunawa, kundi ang kapangyarihan ng nakaraan na lumalampas sa kakayahan ng pag-iisip, ang orihinal na pangyayaring hindi pa nababahiran ng pagmamalay at interpretasyon. Ayon kay Gadamer, pinatunayan na romanticismo na ang "tradisyon ay may sapat na batayan na nagmumula lampas pa sa pag-iisip at sa kabuuan ang binabatayan ng mga institusyon at atitud" (Ibid., 281). Iniwan ang kagyat na pag-uunawa upang lumipad sa nakaraang panahon upang maiwasan ang mga pala-palagay sa kasalukuyan, ito ang layunin ng romanticismo.

Kaya ang pag-uunawa ngayon ay naging isang metodo ng panunumbalik sa nakaraan upang makaligtas sa pagkagapos sa mga may-kiling na palagay sa kasalukuyan. Upang maging dalisay ang pag-alam sa teksto, kailangang likhain muli ng mambabasa ang nakaraang kalagayan ng manunulat at dalhin ang sarili sa ganoong uring kalagayan upang masakyan niya ang kahulugan ng teksto, sa pamamagitan ng paglikha ng kalagayan na posibleng galawan ng pag-iisip ng manunulat. Kaya ang batayan ng katotohanan ay hindi nananahan sa kasalukuyan kundi sa nakaraan, sapagkat hindi mapagkakatiwalaan ang mga may-kiling na palagay ng kasalukuyan. At kasama sa bawat pag-uunawa ang pagkakailangan bumalik lagi sa nakaraan.

Ang panunumbalik sa nakaraan ang nagbigay ng halaga sa kasaysayan, na nagsilang na rin sa isang kilusan, ang historicismo (Ibid., 198). Hindi lamang ang pag-uunawa sa mga indibidwal na pangyayari sa nakaraan kundi sa buong tradisyong historikal na kinapapalooban ng mga ito. Kaya ang mga teksto at mga indibidwal o bukod-tanging pangyayari ay bahagi ng kabuuan ng kasaysayan. Mula sa romanticismo, naisilang ang isang sistematikong pananaliksik sa kasaysayan, nagkaroon ng hugis ang interpretasyong historikal. Nauunawaan ang buong kasaysayan sa pamamagitan ng mga indibidwal na karanasan, gayundin, ang mga indibidwal na pangyayari ay naliliwanagan na rin ng buong kasaysayan.

May paninindigan na ang nakaraan ay isang bukod-tanging pangyayari lagi. Ito ang nagbigay ng halaga sa nakaraan bilang isang pangyayaring hindi maaring maunawaan kung hindi nakabatay sa mismong karanasang iyon. Ibig sabihin na ang nakaraan ang mismong batayan sa pag-uunawa nito, at hindi ang kahit na ano dayuhan dito. Ang isang pangyayari sa nakaraan ay isang kaganapan at katuparan mismo sa kanyang sarili na hindi na mauulit kailanman. Oo nga’t may bahid pa rin ito ng isang mabagsik na romanticismong pananalig sa nakaraan, ngunit hindi ito matatanggap ng historicismo sapagkat hindi kayang ipaliwanag ng ganitong paninindigan ang kasaysayang unibersal, ang halaga ang kabuuan ng kasaysayan.

Ayon kay Gadamer, ipinahayag ni Wickelmann ang katotohahang ang bawat pangyayari ay may katangiang pagkabukod-tangi ng nakaraan (Ibid., 200). Ibig sabihin na mayroong pagkaespesyal ang bawat pangyayari na hindi na maaring ulitin pa sa daloy na panahon. Ngunit kasama rin ng pagkabukod-tangi ng bawat pangyayari ang pagiging huwaran nito (Ibid.). Ang pagiging huwaran ng nakaraan para sa kasalukuyan. Dinagdagan ni Herder ang pananaw ni Wikcelmann, na may dialektong nangyayari sa pagkabukod-tangi at pagiging huwaran ng nakaraan. Kaya sa may isang uring hiblang bumubuhol sa nakaraan tungo sa kasalukuyan – ang pagkamaaring ulitin ito sa kasalukuyan. Ngunit ang nakaraan ay kaganapan mismo, na hindi tinutupad ng kasalukuyan.

Hindi tinanggap ng historicismo ang maka-teleolohikal na paninidigan ni Hegel, na hahantong ang galaw ng kasaysayan sa kanyang ganap na katuparan sa Aufhebung (Ibid., 202). Itong maka-Hegel na pananaw ay nakabatay sa labas ng kasaysayan, hindi bahagi ng kasaysayan na kaganapa’t hangganan ng kasaysayan. Para sa historicismo, mauunawaan lamang ang kahulugan at halaga ng kasaysayan sa pamamagitan ng tradisyon mismo. Ang oryentasyong nagmumula sa kasaysayan mismo ang sukatan at batayan ng lahat ng pag-uunawa sa kasaysayan sapagkat "walang hangganan ang kasaysayan at walang anumang umiiral sa labas ng kasaysayan" (Ibid., 199). Samakatuwid, ang kasaysayan at pag-uunawa dito ang siyang landas ng pag-uunawa sa katotohanan ng mga bagay.

Nangangailangan na sa "tuwirang daloy" ng mga pangyayari, may isang oryentasyong lilitaw mula sa kasaysayan na magbibigay ng layunin sa kabuuan. Kung nauunawaan ang kasaysayan bilang katipunan ng iba’t ibang puwersa, kailangan ang paggabay na mula sa kabuuan ng lahat upang posibleng maunawaan na ang bawat pangyayari ay mauunawaan bilang pagpapakita ng buhay ng tao (Ibid., 208). Ito ang bahaging ginampanan ni Wilhelm Dilthey.

Dilthey: pagpapakita ng buhay

Sinabi na Gadamer na ang ginawa ni Wilhelm Dilthey ay ang pagkukulang ng oryentasyon at paliwanag sa pagkakaisa ng mga karanasan sa kasaysayan (Ibid., 218). Nagsimula si Dilthey sa romantisismo (Ibid., 507). Ngunit nilampasan niya ito sa pamamagitan ng kanyang pagtingin sa kasaysayan bilang isang kabuuan, bilang sumasakop ang lahat. Sa pamamagitan ng isang makasaysayang abot-tanaw na ito, nagbigay si Dilthey ng batayan upang magkaroon ng metodong angkop sa pag-uunawa ng buong kasaysayan para sa agham panlipunan.

Dagdag pa ni Gadamer, ito na ang simula ng pagkakaroon ng sariling metodo ang agham panlipunan bilang pagsisikap unawain ang buhay ng tao, na iba sa ginagawang pananaliksik ng agham natural (Ibid., 221). Kung ang tutok ng siyentista ay ang kalikasang nasa labas ng tao, lahat ng nasa ng paksa sa labas ng kalikasan ay obheto ng pananaliksik historikal. Kaya naging isang malinaw na obheto ng pananaliksik historikal ang mga obhetong may kinalaman sa kasaysayan at sa nakaraan.

Ayon kay Dilthey, ang kaalamang historikal ay nakasalalay sa pagiging magkauri ng suhetong umaalam at ng obhetong kanyang inaalam. At ang ugat na batayan ng kaalamang historikal ay ang karanasan o Erlibnis (Ibid., 222). Mayroong isang napakahalagang ugnayan ang suheto at obheto na naroon sa kanyang konsepto ng buhay, at sa ugnayang ito sumisibol rin ang pagiging magka-ugnay-ugnay ng mga pangyayari sa daloy ng kasaysayan.

Itong pagkakaisang-uri ng suheto at obheto ang naging batayan ng pag-alam sa mga pangyayari sa kasaysayan. Ang partikular na mga karanasan ay pagpapakita ng buhay, kaya itong mga karanasan ang bumubuo ng tuwirang daloy ng mga pangyayari sapagkat ang buhay ay may balangkas na inaayos ang sarili tungo sa pagkamatatag upang lumikha ng isang tuluyang kabuuan (Ibid., 223). Kaya nakaukit na sa buod ng buhay ang pagiging isa dito habang nagpapakita sa iba’t ibang anyo – nanatili ang sariling katangian na makikita sa iba’t ibang pagpapakita. Sa ganitong paninindigan, kinabit ni Dilthey ang pagkakaugnay-ugnay at sunod-sunod na daloy ng pangyayari sa kasaysayan upang ipaliwanag ang isang makasaysayang abot-tanaw.

Upang maunawaan ang buhay, kailangang unawain ang mga pagpapakita nito sa iba’t ibang anyo, mga anyong dito lamang lumilitaw, natutupad at nagpapakita ang buhay. Ang kultura, kaugalian, wika, pamilya, lipunan at batas ang bumubuo sa mga anyong ito (Ibid., 228). Samakatuwid, ang kasaysayan ay isang tuluyang daloy ng pagpapakita ng buhay na inuugnay ang tao sa kanyang sarili. Naging isang tuwirang pag-aaral ng sarili ang pag-alam sa kasaysayan na kinabibilangan ng sarili. Ang tinatanggap na ng sariling umuunawa ang kanyang pagiging bahagi ng kasaysayan, pagiging nasa loob ng kasaysayan. Pagiging historikal, `ika nga.

Ang pagiging mulat sa kasaysayan ay isang pag-angat sa kalagayan ng pag-alam ng sarili (Ibid., 235). Kaya ang tao ay nagiging mulat sa kanyang sariling kasaysayan sa mismong pag-uunawa niya sa tradisyon na kinabibilanga’t nililikha niya. Ayon kay Dilthey:

Ang unang kalagayan upang maging posible ang agham ng kasaysayan ay ako bilang isang makasaysayang nilalang. Ang taong nag-aaral ng kasaysayan ang lumilikha ng kasaysayan (Ibid., 222.)

Habang nagpapakita ang buhay sa iba’t ibang anyo, ang mga karanasang historikal ay pakikipag-ugnayan ng tao sa kanyang sarili, na hindi mahihiwalay sa kabuuan ng pagpapakita ng buhay. Ang bawat buhay ay laging nakaugat sa kalagayang historikal bilang lugar na nililitawan nito.

Sa pamamagitan ni Dilthey, humantong ang Kaliwanagan sa isang pagbabagong anyo sa larangan ng kasaysayan. Kung ang Kaliwanagan ay lubusang nag-aabala sa pagtaboy sa mga palagay ng kasalukuyan, makikita kay Dilthey ang mas malawak na pagsasadalisay, hindi lamang sa kasalukuyan ni sa nakaraan, kundi sa buong kasaysayan. Nilampasan ni Dilthey ang pagkukulang ng rationalismo at ng romanticismo sa pamamagitan ng pag-ugat ng lahat sa mga pagkikita ng buhay ng tao – na sinauna kaysa sa pag-iisip bilang batayan at ng nakaraan bilang sukatan ng katotohanan, bilang mga elementong bumubuo sa kasaysayan, bilang mga nagkakaugnay-ugnay ng elemento ng nakaraan, kasalukuyan, at ng kinabukasan. Sa kalaunan, lumalapit si Dilthey kay Hegel sapagkat may sinasabi rin siyang "diwa" sa halip na "buhay" (Ibid., 228).

Ngunit ayon kay Gadamer, naniniwala pa rin si Dilthey na kaya pa ring malalaman pagmamalay ang obhetibong kasaysayan, kahit na nakatali ito sa daloy ng kasaysayan. Maaring magbalik-tiklop ang pagmamalay sa kanyang sarili at kasaysayan na kinapapalooban nito. Sa pamamagitan nito, nauunawaan nito ang sarili sa pamamagitan ng sariling kasaysayan (Ibid., 235). Sa pamamagitan nitong metodo ng pagbabalik-tiklop ng pagmamalay at pagsusuring pilosopiko, namamalayan nito ang obhetibong kasaysayang bahagi siya at namamalas sa kanya (Ibid., 236).

Sa pamamagitan ni Dilthey, humantong ang "Kaliwanagan sa kanyang kaganapan bilang kaliwanagan historikal" (Ibid., 239). Nabago niya ang kabagsikan ng agham natural na nagpaapoy sa Kaliwanagan upang umangkop sa pangangailangan ng agham panlipunan, lalo ng ng mundo ng kasaysayan. Sa pamamagitan ng kamalayang historikal makikita ang pagsisikap ng historicismo na lampasan ang suhetibong pagkukulong nito sa pamamagitan ng pagsusuring pilosopiko. Naging posible magkaroon ng obhetibong kaalaman ukol sa kasaysayan mula sa kamalayan historikal, na isang pag-uunawa na rin sa sarili (pagbabalik-tiklop) ng agham panlipunan.

Metodo: pag-uunawa sa katotohanan

Kung babalikan ang buong pasikot-sikot na istorya ng Kaliwanagan, may makikitang pag-aabala ang buong pag-usad nito mula sa Reformasyon hanggang sa historicismo sa igting ng kabaliwan sa metodo ng agham at paghahanap ng wastong metodong angkop para sa panlipunang agham. Ngunit ang paghahanap ng metodo ay nakaugat sa pagtatanong na "paano ba ang umunawa?" na humahantong "paano ba at sa paanong paraan nalalaman ang katotohanan?."

Sa simula ng Kaliwanagan, matindi ang pagtatanong sa mga di-natatanong na palagay, mga pagkiling. Ito ang Cartesianong pagtatanong at pagdududa ng pagmamalay sa mga nakikita at namamalayan. Hinahanap ang batayan at ugat ng lahat, ugat na hindi kailanman magiging kadududa (Ibid.,, 328). Sa pamamagitan ng mga patunay at katiyakan ng agham, naging malinaw na ang metodo nito ang huwaran ng mismong pag-iisip. Saksi ang agham sa pagsisikap na pagpapadalisay ng mga palagay sa pamamagitan ng metodo nito at pagpapatunay nito, saksi rin ang agham sa matinding paghihiwalay ng siyentista sa obhetong kanyang pinag-aaralan upang maging obhetibo ang pananaliksik.

Dahil sa katiyakan ng agham, naging dambuhalang trabaho ang katakot-takot na pagsira ng tradisyon at ng awtoridad upang bigyang daan ang malayang pag-iisip sa kanyang katutubong kakayahan na umunawa ng mga nangyayari. Humantong sa Rebolusyong Pranses itong mapusok na pakikibaka laban sa tradisyunal na kapangyarihan. Sa pamamagitan Reformasyong relihiyoso, pinuna rin ang awtoridad ng Simbahan at ng tradisyon nito ukol sa Bibliya. Ito ang panahon ng matinding pagpapadalisay sa pamamagitan ng metodohikal na pagpipigil ng pag-iisip sa mga palagay na nababahiran ng tradisyon at ng nakaraan.

Ngunit may mga sandali ng pagkukulang ang isip, lalo na kapag napaharap ito sa mga napakadayuhang teksto ng nakaraan. Ito ang pagsilang ng romanticismo bilang tugon, ngunit isang tuwirang kabaligtaran ng Kaliwanagan. Nais bumalik ng romanticismo sa nakaraan sapagkat naroroon ang dalisay at di-pa-nababahirang katotohanan. Kaya iniiwanan ng romanticismo ang malayang pag-iisip upang tanggapin ang kapangyarihan ng tradisyon. Pinaninindigan nito na may lampas pa sa pag-iisip na nasa tradisyon, na bago pa man ang pagmamalay, may sinauna’t orihinal na naroroon na sa nakaraan. Ngunit ito ring sinauna’t orhinal ay may pagkamaaring ulitin at may pagkabukod-tangi ng mga pangyayari.

Ngunit nagkukulang pa rin ang pag-uunawa sa nakaraan dala ng romanticismo. Hindi maipaliwanag ang pagkakaisa at tuwirang daloy ng mga pangyayari sa kasaysayan -–na bumubuo sa mismong kasaysayan. Kailangan na ang isang oryentasyon na magbibigay paliwanag sa pagkakaisa ng mga bukod-tanging karanasan. Itong oryentasyon ay dapat manggagaling sa loob mismo ng kasaysayan at hindi ang maka-Hegel na "Absolutong Diwa".

Kaya, humantong sa katuparan ng pagbubuo ang Kaliwanagan kay Dilthey. Nagkaisa ang romanticismo at rationalismo sa kanyang konsepto ng pagpapakita ng buhay – isang paglampas sa pananalig sa kakayahan ng isip at isa ring paglampas sa pananalig sa nakaraan bilang batayan ng katotohanan. Ang katotohanan ay nauunawaan lamang ng tao sa pamamagitan ng pagpapakita ng buhay sa iba’t ibang anyo, at sa katotohanan mismo.

Sa puntong ito, natupad ng agham panlipunan ang angkop na metodong obhetibo na iba sa katangian ng metodo ng agham natural. Samakatuwid, nakita ni Gadamer na itong pagkakaabala ng Kaliwanagan sa metodo ay isang paghahanap ng katiyakan – na nagmumula sa pagdududa ng pagmamalay, ng pag-iisip. Itong pagdudada at kawalan ng pananalig ng pagmamalay sa sanglibutan ang nag-udyok na humiwalay upang lumaya ang pagmamalay, ang pag-iisip sa mundo. Isang kalayaan mula sa mundo ng kawalan ng katiyakan.

At sa mismong pagiging malaya nito, ito lamang ang kalagayan na posibleng makiugnayan ang pagmamalay sa mundo. Ito ang isang kabalintunaan nangyari sa Kaliwanagan – na sa paghahanap ng metodo upang humiwalay sa obheto, gumawa ng metodo na uugnay sa suheto sa mundong kanyang kinabibilangan. Ngunit itong mga metodo ay nakabatay lamang sa mga prinsipyo at kagustuhan ng pagmamalay at pag-iisip – mga metodong nilikha upang sundin ang katiyakang ninanais ng isip.